Lorea Agirre Joan Mari Torrealdaik akusazioaren galderei erantzun beharko die asteartetik aurrera Espainiako Auzitegi Nazionalean, Madrilen. Han abiatuko da Egunkaria-ren aurkako epaiketa. Alboan izango ditu beste lau auzipetuak: Martxelo Otamendi, Iñaki Uria, Xabier Oleaga eta Txema Auzmendi. Absolbituko dituzten esperantza du, baina, hala ere, edozer gerta daitekeela badaki.
Orain dela zazpi urtetik, Egunkaria-ren itxiera egunetik, iritsi nahi ez genuen eta saihesten saiatu garen puntura iritsi gara: epaiketara. Nola sentitzen zara?
Nire aldartea azaltzeko hitzak jarri behar banitu, jar nitzake urduritasuna, beldurra, lur falta oin azpian, segurtasun falta handia, umiliazioa. Baina, lehenengo, euskarazko egunkaria sortzeagatik zer eta Auzitegi Nazionalean kontu ematen egon beharra, eta han gu atxilotu gintuztenen hitzetan eta ahotan entzun beharko ditugunak irudikatuta, badut amorru ezkutu bat. Hori oso gogorra izango dela seguru nago.
Eskuburdinekin lotuta, burua txamarrarekin tapatuta eta guardia zibilak bultzaka ageri zaren irudi hori ikusi duzu, noski.
Bai. Oso sentipen arraroak eta gogorrak izan ditut irudi hori ikustean. Horren atzetik oroitzapen asko dago. Saiatzen naiz ez ikusten. Bernardo Atxagak eta Andoni Egañak literaturarako ere utzi dute. Uste dut gure atxiloketa eta Egunkaria-ren itxialdia gure historiara igaro dela.
Guardia Zibilaren eskuetan inkomunikatuta egon zinen bost egun haietaz askotan akordatzen al zara?
Saiatzen naiz ez gogoratzen; hala ere, batzuetan goizeko lauretan-eta etortzen dira burura.
Ez dira erraz ahaztekoak.
Ez.
Kartzela ere ezagutu zenuen.
Kartzela hitzak niretzat dakarrena etorkizun posible bat da, eta, horrenbestez, beldur bat. Baina orduko kartzela, gezurra badirudi ere, liberazio bat izan zen niretzat.
Zenbatetan joan behar izan duzu epaitegira sinatzera?
Urtetan astero, orain hamabostero. Hori zazpi urtean, atera kontuak zenbat sinadura egin behar izan dudan.
Kanpora ateratzeko baimenik izan duzu zazpi urte hauetan?
Ez, eta orain ere ez daukat. Hala ere, ondo kostata, baina lortu izan dut inoiz. Gogoan dut eskatu nuen lehen aldia, 2004an: aurreko azken hogei urteetan bezala, Parisko liburu azokara joateko baimena eskatu nion Juan del Olmo epaileari, eta hark 500.000 euroko bermea eskatu zidan, eskudirutan, Madrilen jarri behar nuena, eta garaiz iritsi ezean galdu egingo nuena.
Lantokia eta etxea miatu eta milaka agiri eta artxibo eraman zizkizuten. Zure bizitza osoko dokumentazio lana. Dena itzuli dizute?
Itzuli? Itzuli zidaten, bai, baina egia esatea nahi baduzu, ez dakit zer. Itzuli didatena, berariaz nik uste, oso desordenatua itzuli didate, klip guztiak kenduta… Egia esateko, barruak ez dit agintzen dokumentu horietara sartzea.
Diru kontuak blokeatu zizkizueten atxilotu zintuztenean. Zer gertatu zen horrekin?
Orain ez daude blokeatuta, bahituta daude, nireak, eta emaztearekin batera nituenak ere bai.
Diruaz ari garela, zenbat urte egin zenituen Egunkaria-ko ardura lanetan, Administrazio Kontseiluan?
Egunkaria egon zen denbora guztian, hamabi urte pasa.
Inoiz dirurik kobratu zenuen lan hori egiteagatik?
Ez, batere ez; ez nuen txakur txikirik kobratu inoiz. Dirua kostatu egin zitzaidan niri. Baina gauzak nola diren: ni Jakin aldizkarian nengoen zuzendari, eta hortik bizi nintzen ekonomikoki. Eta zure borondate onenarekin euskararen alde lan militantea egiten duzu eta zure kontra bihurtzen da, zeren militantea zara, eta militantea ETAkidea da.
Egin dezagun 19 urte atzera. Nola eta nork sortu zuen Euskaldunon Egunkaria?
Premia zegoen, eta talde batek sinetsi zuen posible zela, ordua iritsi zela. Mirari txiki bat izan zen gizarte hautsi hartan. Baina euskarak batu egin gintuen, eta trena abiatu egin zen, makinista gutxi batzuekin eta bagoiak jendez beteta: Egunkaria Sortzeneko 75 gizon-emakume horietan euskalgintza sozialaren gorputza eta arima zegoen.
Zailtasun handiekin hasi zen, instituzioen laguntzarik gabe, oso bitarteko urriekin. Nolatan lortu zuen, zure ustez, iraun zuen bezala irautea, indartu zen bezala indartzea, eta lortu zuen onarpena lortzea?
Egia esan, oso lan zaila izan zen. Ajuria Eneko Ituna zegoen indarrean, eta, beraz, nolabait esango nuke halako eskailera zulo beltzean jaioa zela. Sinesgarritasuna beti frogatu behar izan genuen, eta nik uste dut lortu genuela. Zergatik? Oso garbi jokatu genuelako: datu guztiak jende guztiaren eskutan utzi genituen, gure jokoa zein zen garbi erakutsi genuen. Eta horri eskerrak euskara indar bateratzailea dela erakutsi genuen. Gainera, independentzia gorde genuen eta horregatik iraun zuen, eta horregatik izan zen onartua.
Amestu genuen egunkaria izatera iritsi zen?
Nola ba! Nerabezaroan hil zuten eta!
Bere unerik onenean itxi zuten.
Ordu arteko unerik onenean, esperantza handiak zeuzkanean aurrean. Ez zuten utzi garatzen. Noraino iritsiko ginen ez dakit, baina nondik gentozen ikusita, bide handia egin genuen: kazetari talde bat formatu zen, jende aldetik ikaragarri hazia zen, produktua asko hobetua, eta gizartean leku bat hartua. Eta orduantxe, eta nik uste horregatik, bere horretan utzi behar zela erabaki zuten, bukatu egin behar zuela esperientzia horrek.
Bada zure liburu bat, ‘Euskararen Liburu Beltza’, non 1730etik 1998ra bitarte euskarari egin zaizkion erasoak biltzen dituzun. Oraindik Egunkaria-rena gertatzeke zegoela idatzi zenuen. Historia beltz horren rankingean non kokatuko zenuke Egunkaria-ren itxiera?
Oso zaila da rankinga zehaztea liburu beltz batean. Gertaera beltz baten belztasuna zenbatekoa den azaltzea ez da erraza. Baina Egunkaria-rena ez litzateke azken puntuan egongo: uste dut oso letra larritan eta oso letra beltzetan agertu beharko lukeela. Begira, nik liburu beltzean, bildu izan ditut euskararekin estatuek zer jarrera izan duten, intelektualek, bai espainolek eta bai frantsesek, mespretxuzko zer diskurtso egin dituzten, eta baita zentsura administratiboak zer kalte egin duen. Kasu hau haratago doa. Hau azkenean inkisizioaren lana izan da. Gurekin egin dutena prozesu inkisitorial bat da.
Argi geratu da, inork inoiz bestelakorik pentsatu badu ere, Egunkaria itxi zutela ETArekin harremana zuela zioen polizia tesiaren aldeko frogak topatzeko, eta ez ETArekin harremana zuela zioten frogak egon bazeudelako.
Oso gauza inportante bat esan duzu: frogarik ez zegoen eta frogen bila joan ziren, eta bilaketa horretan egin zuten sarraski hau guztia. Hori, nonbait, juridikoki, nire abokatuak esaten duenez, nahikoa motibo izan daiteke hau dena baliogabetzeko, zeren hortik ondoriozta daiteke Guardia Zibilak engainatu egin zuela aginte judiziala. Ez zuten ez frogarik, ez zantzurik. Horregatik gaude gu hemen, hasteko, Guardia Zibilaren operazio bategatik.
Fiskalak ere horrela esan du, ez dagoela ez frogarik, ez deliturik, ez arrazoirik epaiketa egiteko, baina, hala ere, egin egingo da. AVT eta Dignidad y Justicia taldeen akusazio partikularrari men eginda. Zer dira, zuretzat, bi talde horiek?
Zer diren? Nire ustez, bestelako aginte baten beso luzeak dira, eta momentu honetan biktimen izenean mendeku bat planteatzen dutenak. Baina ez dira biktimen ordezkari. Biktimen izena erabili egiten dute, beste joko bat egiteko.
Horrelako egoera batean nola planteatzen da defentsa?
Segurantza falta handiarekin, babesgabetasun handiarekin. Froga guztiak alde ditugu, eta horren ematen duen segurantzarekin egin behar dugu lan. Abantaila handi bat daukagula uste dut: gure historia kontatzea nahiko da jendeak egia jakin dezan, eta horrekin goaz aurrera. Positiboki planteatzen dugu gure defentsa, nahiz eta, partida non jokatzen den jakinda, beldur ere bagaren.
1990eko hamarkada hasierako agiri batzuetako aipamen batzuetan oinarrituta, ETAren aginduetara ari zinetela esango dizuete. Zer erantzungo duzu?
Gezur borobila dela. Hori gure jendeak badaki. Hori manipulazio handi bat da. Ezagutzen ditugun txosten polizialak guztiz paranoikoak dira, eta inteligentzia iraintzen dute. Gauza bat esan behar da: ez zirela hipotesi horrekin abiatu Egunkaria itxi eta gu atxilotzeko. Beste hipotesi batetik abiatu ziren, eta ezer aurkitu ez, eta azkenean horretara jo dute. Paper horiek judizializatuta daude, paper horiek aspalditik dira ezagunak, eta, beraz, hori aitzakia hutsa besterik ez da. Eta, gainera, ez dute ezer frogatzen, zeren gutako inor ez dago hor katramilatua. Orduan zer esango dugun horren aurrean? Guk ETArekin ez dugula lan egin. Gehiago esango dizut, ez ETArekin eta ez beste inorekin. Egunkaria-k bere independentzia izan du bere bermerik handiena. Gure herria zeinen zatikatua dagoen ikusita, ezin dezakegu pentsa euskal produktu bat alderdi edo joera jakin batentzat bakarrik egin dezakegunik. Gure independentzia ez da bakarrik gure filosofia, baita gure merkatu planteamendua ere.
Imajinatu epaiketaren bukaerara iritsi garela, eta akusatuok azken hitza esateko aukera duzuela. Zer esango zenuke?
Justizia egin dezatela. Horretarako, absoluzioa da lehen urratsa. Baina justizia hori baino askoz gehiago da. Ia zazpi urte pasatu dira dagoeneko, eta guk jasan dugun kalbarioa ez da txikikeria bat. Eta beste gauza bat: gu euskal kulturatik atera egin gaituzte, gu neurri handi batean gure lanerako deuseztatu egin gaituzte. Gainera, nire adinean zazpi urte bizitza oso bat da. Beraz, egindako kaltearen ordaina ere sartu behar da justiziaren barnean.
Absoluzioa eta ordaina. Justizia, hitz batean. Baina, hala ere, zer espero daiteke epaiketatik? Edozer gerta daiteke?
Bai, baina, tira, nik uste dut ondo aterako garela.
Esperantza horretan zaude?
Bai, zeren ez dago frogarik, ez daukate frogarik. Salatzen duten horretatik ez dago deus. Orduan? Nik badakit beste joko batean gaudela. Baina uste dut ondo aterako garela. Baina gu ez gara bakarrik aterako. Inguruaren laguntza behar dugu. Erabat konbentzituta nago 2003ko otsailaren 22an egin zen manifestazio handi hark beste eraso posible asko bota zituela atzera.
2003ko manifestazio hura Egunkaria-ren onarpen sozial zabalaren adierazgarri izan zen. Zer du Egunkaria-k?
Euskara. Euskara besterik ez da. Nahiz beste muturretik esaten duten euskara banatzailea dela, justu kontrakoa da, gu batzen gaituena da. Euskaldunak badaki oso ondo euskarak batu egiten gaituela, euskarak egiten gaituela euskaldun, ezta? Egunkaria euskara da; euskara da bihotza eta Euskal Herria da gorputza, eta bihotzean jo zuten, euskaran. Eta jendea derrepentean konturatu zen oso urruti joanak zirela, eta erreakzionatu egin zuen. Nire ustez, hori da gure indarra, eta horretan segitu behar dugu.
Erreakzionatzeko unea da oraingoa ere, epaiketa etzi hasiko baita. Abenduaren 19rako Bilbon manifestaziora deitu duzue. Zergatik da garrantzitsua jendetza batzea?
Guk ez dugu eskatzen elkartasuna guretzat bakarrik, Bilbora gure alde manifestazio batera joatea. Esaten ari garena zera da: denoi dagokigu, denok gaude barruan. Zazpi urte hauetan txosten polizial asko irakurtzea egokitu zaigu, eta horietako batzuetan garbi agertzen da euskararen munduaz eta euskalgintzaz ari direla, onartzen duten euskalgintza jator bakarra instituzionala dela. Hortik beherako guztia ETAren mundua dela esaten dute, eta, beraz, guk hor lan egiterakoan ETArentzat ari garela. Beraz, defendatzen ari garena zer da? Ez da Egunkaria bakarrik, ez da gu eta gure familiak bakarrik, baizik eta euskalgintzaren gorputz sozial guztia. Hori guztia da jokoan dagoena Egunkaria-ren aurkako epaiketan. Hori da jendeak ulertu behar duena. Eta horregatik atera behar du kalera, aditzera emateko, ez dakit zeini, entzun nahi duenari edo dagokionari, gure mundu propio hori autonomoa dela, ETArengandik aparte dagoena eta ETA izan aurretik ere bazegoena.